Jill Peeters sprak in de Canvas-reeks ‘Wat houdt ons tegen’ met pioniers die de landbouw radicaal anders aanpakken. Ze was op bezoek bij Hilde Nechelput en Seppe Holemans van de hoeve Dubbeldoel en bij Tijs Boelens van De Groentelaar.
We moeten leren leven binnen de grenzen van de planeet. We moeten niet enkel de klimaatopwarming afremmen, ook het verdwijnen van de natuur en de uitputting van de grondstoffen zijn een groot probleem. We hebben oplossingen nodig die de drie problemen tegelijk aanpakken. De sleutel ligt in het sluiten van kringlopen. Materialen hergebruiken is de essentie van de circulaire of kringloopeconomie. En ook in de kringlooplandbouw gaat er niets verloren.
Wat houdt ons tegen?
De ondergang van ons ecosysteem is al duidelijk te zien met als gevolg dat water niet meer kan gezuiverd zal kunnen worden en de lucht te vervuild raakt. We komen voor een natuurcrisis te staan. In Europa is er een belangrijke druk op die biodiversiteit die van de landbouw komt door het gebruik van meststoffen, pesticides en nefaste bodembewerkingsmethodes.
Landbouw is één van de belangrijkste sleutels. Op steeds meer plaatsen gaan boeren aan de slag met een andere vorm van landbouw. Ook bij ons. Tijs Boelens uit Gooik, bijvoorbeeld. Hij begon met een aantal andere jongeren tuinbouwbedrijf De Groentelaar, eerst op een klein stukje grond aan de Paddenbroek in Gooik. “Ik zat heel graag in de natuur en liep graag door grasland met dotterbloemen in, maar vond het nog 1000 keer koeler om onder een zwaluwnest in een koeienstal te staan en de symbiose te zien tussen dat heel menselijk verhaal van het kweken van koeien en die zwaluwen die heel dicht bij u zitten op zo een moment. Ik besefte toen hoeveel kracht er in die landbouw zat. Ik wil een natuurmens zijn, die dicht bij de natuur staat, maar ik ga dat doen door naar die essentie te gaan van voedsel kweken.”
Grond vinden
“We zijn met een groepje jongeren uit de regio begonnen met De Groentelaar en wilden biologisch groenten telen. We dachten dat we wel gemakkelijk grond zouden vinden, maar dat bleek minder eenvoudig dan we gepland hadden." Na een tijdje een lapje grond in Gooik bewerkt te hebben, ging De Groentelaar een stuk grond huren van een bevriende boer in Pepingen. Op die grond werden jarenlang kunstmest en synthetische pesticides gebruikt, zoals gangbaar in de gewone landbouw. Daardoor was de bodem niet meteen geschikt voor de biologische landbouw.
De bodem herstellen is wat de regeneratieve landbouw doet. De boer werkt zo veel mogelijk met de natuur en niet tegen de natuur. Om onkruid tegen te gaan gebruiken Tijs en zijn collega’s geen pesticides maar schoffelen ze vaak. Daarnaast voegen ze ook mest en compost toe aan de grond, die zo weer gezond en rijk aan bodemleven wordt.
Humus
“We wilden heel snel van een bodem met heel weinig humus gaan naar een bodem met heel veel humus in. We gaven natuurlijke bemesting, zoals gangbaar in de bio maar dienden ook veel compost en gewasresten toe om de humus steeds meer te bevorderen, wat eigenlijk nog heel snel ging. Nu merken we dat, als we de grond bewerken, die mooi uit elkaar valt en de structuur fameus verbeterd is. De grond is het meest waardevolle dat we hebben en moet je verzorgen als je kind, voortdurend beschermen en zorgen dat je wat die bodem kan, optimaliseert”, gaat Tijs verder.
“Ons veld is een lappendeken, een mozaïekje. Met de klimaatverandering voelde ik een hete adem in mijn nek met die hete zomers in 2018, 2019. Toen zegde ik dat er ook bomen in dit landschap moesten komen. Het zijn windschermen waarmee ik de uitdroging door de wind probeer tegen te gaan. Permanente gewassen in mijn tuinbouwbedrijf hebben als doel dit landschap robuuster te maken waardoor het beter bestand is tegen heel droge maar ook heel natte jaren.”
Door een aantal aanpassingen in het landschap zorgt Tijs ook voor veel meer biodiversiteit. “We legden ook een waterreservoir aan. Dat werd interessant voor amfibieën, die op heel ons terrein gaan foerageren op schadelijke insecten. Zo creëer je een situatie waarin je er samen met de biodiversiteit als boer ook mee op vooruit gaat.”
Boerennatuur
Boeren beheren in Vlaanderen voor 46% van de bodem. Als zij allen gaan zorgen voor meer biodiversiteit en meer natuur, kan de impact enorm zijn. Al die boerennatuur, die kapot is gemaakt door de schaalvergroting, kunnen we terug krijgen door meer te denken in een landschap waarin de landbouw een plaats heeft. De landbouw wordt dan geholpen door de landschapselementen in de plaats van een landbouw tegen het landschap.
De boer heeft er op langere termijn ook belang bij een natuurbeschermer te zijn. De bodemdiversiteit is essentieel voor de productiviteit, met veel micro-organismen die op hun beurt veel CO2 capteren, zelfs meer dan bossen. Hoe de bodem wordt beheerd, heeft een enorme impact. De aarde neemt enorme hoeveelheden CO2 op, zowel in de oceanen als op het land. Hoe meer we de CO2 kunnen opnemen in het land, hoe meer we de klimaatopwarming kunnen afremmen.
De levende bodem van de regeneratieve landbouw neemt veel meer koolstof op dan de verarmde bodem van de traditionele landbouw.
Bodem voeden
Tijs: “Wat wij doen is veel voeding aan de bodem geven, waardoor het een soort spons wordt, waardoor je koolstof uit de lucht in je bodem brengt. De structuur van de bodem verbetert en je levert de strijd tegen de klimaatopwarming. Zo kan je als boer je steentje bijdragen door de bodem als buffer te gebruiken.” Om de koolstof in de bodem te houden ploegt Tijs nooit diep.
Op satellietbeelden is te zien hoe er enorme hoeveelheden CO2 vrijkomen door intensieve landbouw. Maar ook op andere manieren stoot de landbouw CO2 en anderen broeikasgassen uit. Landbouw zorgt in België voor ongeveer 10% van de totale uitstoot. De Europese commissie berekende dat het gehele voedselsysteem, van boer tot bord, uitkomt op 33% van de totale uitstoot. Dus niet alleen de landbouw zelf maar ook het landgebruik, het transport en het bewerken en bewaren van ons voedsel en het voedselafval. Ons voedselsysteem is daarmee onze grootste bron van uitstoot.
In de USA wordt voor 1 calorie die we echt eten er 14 calorieën aan fossiele energie in het hele voedselsysteem gebruikt. Dat komt alleen omdat die energie spotgoedkoop is.
Als we het anders willen doen moeten we het meer gaan zoeken op meer arbeid, meer boeren en meer met ecologische energieën in het systeem en aanvaarden dat het kleinschaliger gebeurt.
Soja
Het huidige landbouw- en voedselsysteem is op termijn niet houdbaar. De soja die wordt ingevoerd uit Latijns Amerika wordt voor het overgrote deel gehaald uit ontboste gebieden. 15 tot 20 % van de wereldwijde CO2-uitstoot komt uit de veehouderij. In België is dat 10 % van de totale uitstoot, als je de gevolgen van de ontbossing elders niet mee rekent. Veeteelt veroorzaakt daar 2/3 van. Vlaanderen telt nu ongeveer 1,3 miljoen runderen, 5,8 miljoen varkens en 34 miljoen kippen. Intensieve veeteelt heeft ook een grote impact op de natuur. Grote concentraties van dieren leveren problemen op. Het is een potentiële oorzaak voor een nieuwe pandemie.
Veeteelt kan nochtans ook zonder problemen te veroorzaken. Vroeger hadden alle gedomesticeerde dieren een functie in de kringlooplandbouw. Maar dat is ondertussen doorbroken. Planten groeien dankzij organisch materiaal uit de bodem en worden opgegeten door dieren. De mest van de dieren komt weer in de bodem terecht en voedt de planten. Zo is de cirkel gesloten.
Dubbeldoel
Hilde en Seppe hebben in Gooik een biologisch veeteeltbedrijf en werken volgens de principes van de kringlooplandbouw. “In 2009 namen we het bedrijf van een tante over. We werken met ‘dubbeldoelkoeien’ die zowel voor melk als voor vlees bestemd zijn. De dieren zijn uit de streek afkomstig en gemakkelijk in het bio-systeem inpasbaar. Wanneer de koeien niet meer gemolken kunnen worden, hebben ze toch nog meer vlees dan bij een typische melkkoe”, weet Hilde.
De koeien eten gras dat Seppe en Hilde zelf telen. Geen maïs of geïmporteerde soja of zoals in de geïndustrialiseerde veeteelt. “Je gebruikt vanuit een biologisch idealisme geen soja die wordt ingevoerd vanuit Zuid-Amerika waar het regenwoud verdwijnt en de plaatselijke boeren worden verjaagd van hun gronden. Dat voel ik me helemaal niet goed bij. Het alternatief is er: de grasklaver”, legt Seppe uit.
Gras
Deze koeien gaan wel minder melk produceren maar aan lagere kosten en gaan langer leven. Koeien die alleen maar maïs krijgen, sterven vroeger omdat ze niet in goede gezondheid verkeren. Als ze gras mogen eten zijn ze veel gezonder. Gras maakte onze streek zo uniek rijk tot in de 20e eeuw. Het leidde er toe dat wij in Vlaanderen het meest geavanceerd waren met onze landbouw en dat hebben we helemaal los gelaten. Grasklaver slaat stikstof op in de wortels.
Seppe: “Ik ben er fier op dat ik grasklaver kan afrijden die veel bloemen heeft. Je ziet dan ook vlinders en andere insecten. Het geeft een waardevolle voeding naar de koeien en uiteindelijk biedt je een waardevol product aan de klant. En daar voel ik me helemaal goed bij.”
Kringlopen sluiten
Tijs teelt ook grasklaver voor Hilde en Seppe. “In een ideaal landbouwbedrijf ga je de kringlopen sluiten. Omdat je niet zo maar plots een bedrijf kan neerzetten is het belangrijk om over de bedrijfsgrenzen te gaan samenwerken.” Door de samenwerking zijn Hilde en Seppe steeds zeker dat ze genoeg grasklaver hebben. En voor Tijs is het kweken van grasklaver de beste manier om uitgeputte gronden op een paar jaar tijd weer gezond te maken.
De veeteelt moet afgebouwd worden maar het is moeilijk om de landbouwers nu te gaan overtuigen nadat ze jarenlang door de overheid werden aangezet tot schaalvergroting. Zij begrijpen er niets meer van. “We moeten de landbouwers uit dat schuldgevoel halen, want anders gaan ze zich meer en meer ingraven in hun loopgraven en het ‘groene verhaal’ buiten sluiten. En ik begrijp waarom. Ze worden voortdurend geculpabiliseerd. Zo creëer je geen dynamiek waarin je zegt van: ‘Yes, ik kan het’”, zegt Tijs.
Het Europees systeem is een investeringssysteem. “Hoe meer hectaren je bewerkt, hoe meer geld je krijgt terwijl wij net per hectare aan intensifiëring doen, zo veel mogelijk voedsel produceren per hectare en niet zo veel mogelijk hectaren beheren. Zo lopen wij wel heel wat subsidies voorbij”, weet Tijs.
Vier grote chemische bedrijven en grote boerenbelangenorganisaties slagen er nog steeds in de Europese beleidsvoering te beïnvloeden. Boeren zijn te veel afhankelijk van de schulden die ze moesten aangaan.
Seppe en Hilde proberen hun bedrijf renderend te maken. “Het is wel stresserend maar ik denk dat we er tegen volgend jaar samen een volwaardig loon kunnen uit halen. We gaan nooit betaald worden voor de uren die we werken maar landbouw moet je graag doen. Als je rijk wil worden moet je niet met landbouw bezig zijn”, zegt Seppe.
Tijs: “We hebben aan de lijve ondervonden dat het bijzonder moeilijk is als je met idealen aan de slag gaat in de landbouwsector. Als alles dan goed gaat, valt het mee, maar als je eens tegenslag hebt, zoals met een machine die veel te vroeg uit valt, dan wordt het even stressy want je staat er alleen voor. Je hebt weinig middelen om alles bol te werken waardoor je te veel uren bezig bent en dat weegt op je sociaal leven.”
Boeren verdwijnen
Het aantal landbouwers gaat sterk achteruit. “Die luttele 3% landbouwers gaan binnen enkele jaren terugvallen tot amper 1%, maar dat is veel te weinig om een veerkrachtig landbouwsysteem te hebben”, zegt Seppe.
Het probleem is ook dat de opbrengst van de landbouw te weinig gaat naar de producenten. De bedrijven die het voedsel verwerken persen de laatste eurocent uit een liter melk en andere landbouwproducten.
In ons huishoudbudget is voedsel gezakt naar een 10% en we komen van 80% en we vinden het normaal dat voedsel goedkoop is, terwijl dat helemaal niet zo normaal is.
Om rond te kunnen komen, verkopen boeren steeds vaker hun producten rechtstreeks aan de klanten. Ook Hilde en Seppe doen dat. “De mensen zijn het gewoon om overal goedkoop voedsel te vinden. Als je te duur verkoopt verlies je klanten. Waarom zouden ze dan voor u kiezen? Het is altijd een strijd om rond te komen en de hoge kosten te betalen”, aldus Seppe.
Je kan het Canvas-programma "Wat houdt ons tegen?" nog herbekijken via deze link op VRT.NU (aflevering 4 : Een circulaire wereld - leven binnen de grenzen van de planeet).