Van 2019 tot 2021 liep in Mystetskyi Arsenal in Kiev de tentoonstelling Futuromarennia, over het futurisme en de culturele odyssee van de Oekraïense avant-garde. Futuromarennia, een radicale droom voor een andere wereld, een futurodelirium. Deze tentoonstelling van Mystetskyi Arnsenal in Kiev eindigde aan de vooravond van de grootschalige Russische invasie in Oekraïne, die de wereldcontext fundamenteel veranderde. Het verhaal van de Oekraïense avant-garde van de jaren 1910-1930, gedreven door het creatieve experiment, de dynamiek van verandering en de droom van een nieuwe samenleving, is een verhaal dat nog geen verleden is. Het abrupte einde werpt een scherp licht op de historische parallellen en de voortdurende strijd om cultureel erfgoed. Al meer dan een eeuw is de Oekraïense cultuur het doelwit van Russische agressie, van de toe-eigening van kunstwerken in de jaren 1910 en de onderdrukking van kunstenaars in de jaren 1930, tot de plundering van musea en de vernietiging van monumenten in recente conflicten.
Vandaag krijgen deze futuristische kunstwerken een veilige basis in het FeliX Art & Eco Museum, uit solidariteit met musea in tijden van oorlog, uit bezorgdheid over het behoud van cultureel erfgoed van een bedreigde natie.
Het FeliX Art & Eco Museum werd vorig jaar toegevoegd aan het Register van inspirerende voorbeelden van inspirerende voorbeelden rond het borgen van immaterieel erfgoed, gelieerd aan de schilder-boer Felix De Boeck, die als abstracte kunstenaar pionierde in de jaren 1920. Het museum breidt binnen het Futuromarennia-project deze borgingsfunctie uit naar het culturele erfgoed van de Oekraïense avant-garde, die stilistisch nauw aansluit bij de generatie van Felix De Boeck, die na de Eerste Wereldoorlog ook een betere en hoopvolle samenleving ambieerde, vanuit een tabula rasa, herleid tot de essentie. En daarbij werden in de aanloop van de tentoonstelling, administratieve euvels, bureaucratische hordes, stakingen aan de Poolse grens, semantische kwesties overwonnen, om dit culturele erfgoed veilig te stellen.
Nova generatsiia
De ‘Metropolis, Machine, Mass’-slogan weerklonk in heel Europa, een ode aan de technologie en de maakbaarheid van mens en samenleving. Een appel tot verzet tegen de aloude artistieke canons. De Oekraïense protagonisten – de broers Burliuk, Oleksandra Ekster, Kazymyr Malevych, Vadym Meller en Oleksandr Bohomazov – bleven sterk verankerd in hun thuisland en kozen resoluut voor een nieuw denkkader, waarbij het Oekraïens futurisme geen zuivere kunststroming was, maar eerder een revolutionaire impuls. Futuromarennia legt de focus op de autonomie van de Oekraïense variant van het futurisme: de avant-garde kunstenaars stelden de Oekraïense identiteit en nationale culturele soevereiniteit voorop, na eeuwen van Russische overheersing. En dit bracht een vurige polemiek teweeg in de jaren 1920, die een echo krijgt in de jaren 2020.
De dichter Mykhailo Semenko, die deze revolutionaire idee de ‘Futurisme-bacterie’ noemde, maakte in 1914 naam en faam met zijn vroege ‘poëzie-liederen’ Derzannia (Durf) en Kviro-futuryzm (Zoekend futurisme), die de opkomst van de Oekraïense versie van het futurisme markeerden. In 1922 propageerde hij een pan-futuristische theorie, waarbij radicaal gebroken werd met het verleden, een totale destructie.
Anatol Petrytskyi, Schets van de Chess kostuums voor het ballet The Red Poppy van Reinhold Glier, Ukrainian State Capital Opera, Kharkiv, 1927, coll. National Art Museum of Ukraine
Destructie en constructie
Na de Eerste Wereldoorlog en de Oekraïense Nationale Revolutie van 1918, proefde Oekraïne korte tijd van onafhankelijkheid. In 1921 had het Russische communistische regime echter zijn macht gevestigd over het grootste deel van de Oekraïense gebieden en werd de Oekraïense Socialistische Sovjetrepubliek opgericht, met Kharkiv als hoofdstad. Om de nationale beweging te onderdrukken, voerden de bolsjewieken in de jaren 1920 een beleid van Oekraïnisering in, dat onbedoeld een ongelooflijke culturele explosie uitlokte die leidde tot de opmars van talloze kunstbewegingen en - groepen.
Mykhail Semenko publiceerde een strijdblad in Kiev met de veelzeggende naam Katafalk mystetstva (De doodskunst van de kunst). Volgens de ideologie van het futurisme was vernietiging meer dan nihilisme. Destructie leidt tot een vorm van catharsis, waarna de kunst zich zou kunnen ontdoen van de routine van verouderde vormen en nieuwe betekenissen kon aannemen, om zo een diepgaande invloed uit te oefenen op de culturele scène van Oekraïne.
Esthetiek ruimde plaats voor functionaliteit. Een minimalistische stijl, die lijkt op Europese functionalisme, werd in Oekraïne ‘constructivisme’ genoemd en werd een ware trend in de jaren 1920 die aansloot bij het streven naar sociale modernisering onder communistische idealen. Het constructivisme streefde niet alleen naar artistieke vernieuwing, maar ook naar een fundamentele hervorming van de samenleving. Het pleitte voor een radicale verandering van alle vormen van culturele media – literatuur, beeldende kunst, architectuur, design, theater en cinema.
Oleksandr Khvosteno-Khvostov (1895-1967), Schets van een scenografie voor het Hunding en Sieglinde thema voor de opera
Die Walküre van Richard Wagner, Ukrainian State Capital Opera, Kharkiv, 1929, coll. Mystetskyi Arsenal
Van Kherson tot Kharkiv, Oekraïens futurisme
Futuristische ideeën waren in se universeel, maar ze werkte tegelijkertijd ook krachtig binnen lokale contexten. Zo inspireerden historische mythes over Scythische krijgers en vrijheidslievende Kozakken die ooit heersten over de Oekraïense steppe, de literaire kunstenaarsvereniging Hylaea in de Khersion- regio, de thuisbasis van de broers Burliuk. Het creatief laboratorium dat er ontstond verenigde jonge kunstenaars, die zichzelf wel futuristen noemden, maar ook het neologisme ‘budetliane’ gebruikten om hun eigenheid te benadrukken. Budetliane is afgeleid van de toekomstige tijdsvorm van zijn.
David Burliuk was de spirituele leider van Hylaea en kreeg het epitheton ‘Oekraïense vader van het Russische futurisme’. Hij organiseerde in 1913 een reeks van tentoonstellingen van Oekraïense futuristen in de steden van het Russische Rijk. Provocatie stootte op algehele verontwaardiging. Op een voordracht in Kiev hing hij een vleugelpiano ondersteboven boven het podium, een treffende metafoor voor de futuristische destructie van die tijd. In het FeliX Art & Eco Museum nemen we die idee mee in Futuromarennia en neemt de vleugelpiano een centrale plaats, ondersteboven aan het plafond.
Ook de rol van de kunstenaar werd ontdaan van bestaande canons en kreeg een nieuwe interpretatie, net als de genderrollen. Bijzonder tekenend in die optiek was de rol van Mariia Syniakova, die sterallure kreeg in de Kharkiv-regio. Daar ontstond een Oekraïense tak van het neoprimitivisme, geïnspireerd door volkskunst. Het zogenaamde ‘volksfuturisme’ of ‘intiem futurisme’, wat een grote invloed uitoefende op het epicentrum van de vroege avant-garde die zich vormde rond de Kharkiv kunstacademie.
David Burliuk (1882-1967), Tijd, ca. 1910, coll. Dnipro State Art Museum
Een podium voor Oekraïens futuro-cubisme
De futuristische idee om ‘totaalkunst’ te creëren paste goed bij podiumexperimenten. De nieuwe idee voor theater vernietigde de vierde muur tussen de toeschouwers en het toneel, betrok zo het publiek en deed de grens tussen werkelijkheid en podiumkunst vervagen.
Vadym Meller is de beroemdste Oekraïense scenograaf. Hij studeerde aan de Kunstacademie van München en exposeerde in de Parijse Salon des Indépendants. Hij bracht zijn avant-gardistische visie naar Kiev, waar hij samenwerkte met Bronislava Nijinska en Mark Tereshchenko, een fervente apologeet van het futuristische theater. Samen verlegden ze de grenzen van theatervormgeving. In 1920 richtte Tereshchenko een theater op dat de naam van Hnat Mykhailychenko, een jonge schrijver en revolutionaire martelaar, wat getuigt van een sterke toewijding aan progressieve ideeën.
Tereshchenko’s manifest, ‘De kunst van de actie’, pleitte voor theater dat resoneerde met de sociale verschuivingen. Hij zag acteurs als autonome kunstenaars, te vergelijken met arbeiders in een communistische maatschappij, waar beiden meesters zijn van hun ambacht. Tereshchenko zette zijn theorieën om in een aantal massaspektakels in de vorm van collectieve actie. Zijn experiment duurde echter niet lang: in 1925 werd het Hnat Mykhailychenko Theater gesloten. De ambitieuze fusie van kunst en activisme liet wel blijvende sporen na in het Oekraïense theater.
De essentie van Futuromarennia is het solidair dromen van een betere toekomst, in lijn met de kunstwerken van Oekraïense futuristen. In het FeliX Art & Eco Museum krijgt de Oekraïense avant- garde een podium, ver van het conflict dat er woedt, om het verhaal te vertellen van Oekraïense weerbaarheid, over generaties heen. Van creatie in het hier en nu in experimentele cinema, over stedelijk constructivisme in de architectuur, tot poezomaliarstvo, de creatie van synthesekunstwerken in zogenaamde ‘poëzie-schilderijen’. Futuromarennia vormt een synthesekunstwerk van de Oekraïense avant-garde, om samen verder te dromen van een futurodelirium.
Oleksandr Khovostenko-Khvostov (1895-1967), Scenografie voor de opera
Liefde voor drie sinaasappelen van Serhiy Prokofiev, 1926, coll. Mystetskyi Arsenal
Over FeliX Art & Eco Museum
In juni 2022 werd onze museumsite geherlanceerd naar ‘FeliX Art & Eco Museum’, een geïntegreerd erfgoedensemble geïnspireerd door de avant-garde schilder-boer Felix De Boeck. De publieksontsluiting van de hoeve was hierbij het sluitstuk, waarbij we onze bezoekers een totaalervaring bieden van kunst in het moderne museumgebouw, natuur in onze groene oase van 5ha en erfgoed op het erf van de hoeve van Felix De Boeck. Deze herlancering kreeg positieve (inter)nationale en regionale persaandacht, met als hoogtepunt de ‘special commendation’ tijdens de European Museum of the Year Award 2023 in Barcelona.
Het erf als erfgoed, het kruispunt van de X in ons logo, de contactzone tussen metropool en platteland, tussen schilder en boer, tussen kunst en natuur, tussen de avant-garde van de jaren 1920 en hedendaagse eco-kunst